IZ POVIJESTI HRVATSKOGA FILMA

Povratak u nered (sasvim osobno ponovno čitanje Belanove Sintakse i poetike filma)

UDK: 791.32:791.623

Od svih hrvatskih filmskih redatelja koji su svoje autorsko djelovanje usmjerili i izvan granica osnovnog poziva — režije — Branko Belan nameće se kao mogući nositelj titule najraznovrsnijeg filmaša u hrvatskim okvirima. Belan je stvorio obrnuti red filmskog stvaralaštva, ostavivši velik redateljski trag u formativnim godinama hrvatske kinematografije, dakle 1950-ih, da bi iz raznih razloga budućnost posvetio književnosti, scenarijima, filmskoj teoriji, znanosti i obrazovanju budućih filmskih generacija s tek usputnim redateljskim djelovanjem, i to daleko od dugometražnog igranog filma (što je u većoj mjeri bila odluka odlučujućih filmskih struktura). Zamjetna je činjenica da je Belan barem kvantitativno ostavio najmanje upravo u onome uz čega ga najviše javnost veže, u dugometražnom igranom filmu (autor je jednog od najznačajnijih, Koncert iz 1954, danas već ustaljenog kao klasika, te tek još jednog, Pod sumnjom iz 1956). Početkom 1960-ih Belan se pojavljuje kao prozni pisac raznih žanrovskih usmjerenja te kao autor knjiga filmske publicistike — 1960. izlazi knjiga Scenarij, što i kako, 1966. Sjaj i bijeda filma, te 1979. knjigu o teorijama montaže Sintaksa i poetika filma, predmet analize u ovome tekstu. Belanova knjiga nastavlja se, kao svojevrsna kompilacija povijesnog pristupa filmskoj montaži i teoriji filmske montaže, na tada učestale prijevode stranih autora (Mitry, Bazin, Plazewski, Metz, Burch, a pogotovo Pasolini). Belan se jasno priklonio onim teoretskim promišljanjima filma koja su se trudila provlačiti usporedbe pisanog i govornog jezika s onim što se smatralo jezikom filma, gledajući na film kao na komunikacijski sustav, čime ga uspostavlja na razinu jezika. U članku se detaljno razlažu Belanove koncepcije, po poglavljima njegove knjige, ali se komentira i njezina kompozicija (tj, intencionalni »nered« i fragmentarnost, te citatna struktura), koja umnogome onemogućuje recepciju Belanove studije. Stoga autor zaključuje da Belanova knjiga — sukladno specifičnoj poziciji koju je Belan uvijek zadržao — posjeduje prije svega performativni karakter.

Slaven Zečević